โรงเรียนผู้สูงอายุวิถีพุทธต้นแบบ ตำบลหนองนมวัว อำเภอลาดยาว จังหวัดนครสวรรค์

แผนผู้สูงอายุแห่งชาติ ฉบับที่ 2 (พ.ศ. 2545-2565) ฉบับปรับปรุง ครั้งที่ 1 พ.ศ.2552 ได้วางวิสัยทัศน์ของแผนไว้ว่า “ผู้สูงวัยเป็นหลักชัยของสังคม” โดยมีเป้าประสงค์ที่จะเห็นผู้สูงอายุที่มีคุณภาพชีวิตที่ดี คือ มีสุขภาพที่ดีทั้งกายและจิต ครอบครัวมีสุข สังคมเอื้ออาทร อยู่ในสิ่งแวดล้อมที่เหมาะสม ปลอดภัย มีหลักประกันที่มั่นคง ได้รับสวัสดิการและการบริการที่เหมาะสม อยู่อย่างมีคุณค่า มีศักดิ์ศรี พึ่งตนเองได้ เป็นที่ยึดเหนี่ยวทางจิตใจและมีส่วนร่วมในครอบครัว ชุมชนและสังคม มีโอกาสเข้าถึงข้อมูลและข่าวสารอย่างต่อเนื่อง โดยมีการวางยุทธศาสตร์การดำเนินงานไว้ 5 ยุทธศาสตร์ ทั้งนี้ได้กำหนด “ยุทธศาสตร์ด้านระบบคุ้มครองทางสังคมสำหรับผู้สูงอายุ” ไว้เป็น 1 ใน 5 ยุทธศาสตร์ และภายใต้ยุทธศาสตร์ดังกล่าวได้กำหนดมาตรการระบบบริการและเครือข่ายการเกื้อหนุน โดยในข้อ 4.3 กำหนดไว้ว่า “ส่งเสริมให้องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น องค์กรทางศาสนาองค์กรเอกชนและองค์กรสาธารณประโยชน์มีส่วนร่วมในการดูแลจัดสวัสดิการเพื่อผู้สูงอายุ โดยกระบวนการประชาคม” ซึ่งมาตรการในข้อนี้ ได้วางบทบาทสำคัญไว้กับกลไกในพื้นที่ในการทำงานร่วมกันเพื่อการดูแลผู้สูงอายุโดยเน้นกระบวนการแบบมีส่วนร่วม

ในการรองรับกับสถานการณ์ด้านผู้สูงอายุของจังหวัดนครสวรรค์ที่ผ่านมาได้มีการจัดสมัชชาสุขภาพจังหวัดนครสวรรค์เมื่อปี พ.ศ. 2558 โดยบรรจุระเบียบวาระเรื่อง “การเตรียมความพร้อมประชากรก่อนวัยสูงอายุและการขับเคลื่อนเครือข่ายผู้สูงอายุแบบบูรณาการ” ขึ้นในการจัดสมัชชาสุขภาพจังหวัดดังกล่าว และสมาชิกสมัชชาสุขภาพจังหวัดนครสวรรค์ได้มีฉันทมติร่วมกันรวม 10 ข้อ โดยในข้อที่ 4 มีมติว่า “ให้องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นร่วมกับฝ่ายปกครองท้องที่ (กำนันผู้ใหญ่บ้านและกรรมการหมู่บ้าน) ร่วมกับกลไกต่าง ๆ อาทิ สาขาสมาคมผู้สูงอายุแห่งประเทศไทยฯ ประจำจังหวัด ภาคเอกชน กลุ่มจิตอาสา มีหน้าที่ขับเคลื่อนการดำเนินงานผู้สูงอายุระดับท้องถิ่น เพื่อจัดตั้งคณะกรรมการพัฒนาระบบ สร้างกลไก การเตรียมความพร้อมก่อนวัยสูงอายุและขับเคลื่อน เครือข่ายในการดูแลคุณภาพชีวิตผู้สูงอายุ โดยการสนับสนุนจากองค์กรภาครัฐและเอกชนทุกภาคส่วนในรูปแบบบูรณาการอย่างใกล้ชิดไม่แยกส่วนจากกัน และให้กำหนดเป็นข้อบังคับขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นในการดูแล้สูงอายุแบบองค์รวมโดยมีมาตรการหรือกติกาทางสังคมและหรือกำหนดธรรมนูญสุขภาพร่วมกันของคนในชุมชน

ที่ผ่านมาผู้วิจัยและคณะได้มีการขับเคลื่อนแผนงานวิจัยเรื่อง “การคุ้มครองทางสังคมวิถีพุทธกับการรองรับสังคมสูงวัยระดับตำบลในจังหวัดนครสวรรค์” พบว่า มีบางประเด็นที่จะนำไปสู่การต่อยอดเพื่อให้ตำบลที่เป็นสังคมผู้สูงวัยอย่างสมบูรณ์ข้างต้นได้พัฒนาสู่ความเป็นตำบลต้นแบบในการดูแลและสนับสนุนภารกิจที่เกี่ยวเนื่องกับสังคมสูงวัยขององค์กรภาคีเครือข่ายระดับตำบล (บวร) โดยเฉพาะการพัฒนาโรงเรียนผู้สูงอายุวิถีพุทธ เพื่อส่งเสริมในมิติของการเรียนรู้ตลอดชีวิต การพัฒนากลไกในการสร้างงาน สร้างอาชีพ สร้างรายได้ เพื่อให้ผู้สูงวัยสามารถพึ่งตนเองได้ มีคุณค่าในตัวเอง และเป็นส่วนผสมสำคัญในชุมชนในการสร้างมูลค่าเพิ่มให้แก่สังคมตามกรอบแนวคิด “เกษียณมีดี” โดยอาศัยระบบและกลไกของสังคมวิถีไทยวิถีพุทธอันได้แก่ “เครือข่ายพลังบวร” ในพื้นที่อันประกอบด้วย บ้าน-วัด-ราชการ โดยเฉพาะในระดับตำบลที่มีองค์การบริหารส่วนตำบลหนองนมวัวเป็นหน่วยงานที่ดูแลทุกข์สุขของประชาชน โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลหนองนมวัวที่ดูแลด้านสุขภาพร่วมกับภาคีเครือข่าย อสม. และนักบริบาลชุมชนที่ได้มีการขับเคลื่อนพัฒนาจากแผนงานวิจัยที่ผ่านมา มีวัดหนองกระดูกเนื้อซึ่งเป็นศูนย์กลางในการรวมจิตรวมใจผู้สูงวัยได้เข้ามามีส่วนร่วมในการพัฒนาด้านจิตใจและคุณธรรมรวมทั้งผู้คนหลากหลายวัยที่ได้มีการลงฉันทามติในธรรมนูญความสุขของชุมชน ว่าจะเป็นผู้สนับสนุน ส่งเสริมให้ผู้สูงวัยในพื้นที่มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น และจะร่วมกันดูแลและเกื้อกูลผู้สูงอายุในครอบครัวหรือในชุมชนให้มีความสุขและมีคุณค่าตามวิสัยทัศน์ “ผู้สูงวัยเป็นหลักชัยของสังคม” ของแผนผู้สูงอายุแห่งชาติ ฉบับที่ 2 (พ.ศ.2545– 2565) ที่มีเป้าประสงค์ที่จะเห็นผู้สูงอายุมีคุณภาพชีวิตที่ดีกล่าวคือ มีสุขภาพที่ดีทั้งสุขภาพกายและสุขภาพจิต ครอบครัวมีสุข สังคมเอื้ออาทร อยู่ในสิ่งแวดล้อมที่เหมาะสม ปลอดภัย มีหลักประกันที่มั่นคง ได้รับสวัสดิการและการบริการที่เหมาะสม อยู่อย่างมีคุณค่า มีศักดิ์ศรี พึ่งตนเองได้ และเป็นที่ยึดเหนี่ยวทางจิตใจและมีส่วนร่วมในครอบครัว ชุมชน และสังคม ดังนั้นแล้วการเสริมสร้างคุณภาพชีวิตวิถีพุทธของผู้สูงวัยในภาคชนบทการเกษตรให้สามารถพึ่งพาตนเองจะแนวทางในการปฏิบัติทั้งของภาครัฐและภาคสังคมที่เกิดจากความเห็นพ้องต้องกันของคนในชุมชน ได้จัดทำขึ้นเพื่อให้ชุมชนเกิดความอยู่เย็นเป็นสุขเป็นสังคมแห่งการเอื้ออาทรสังคมไม่ทอดทิ้งกันประชาชนดำรงชีวิตตามหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง โดยยึดหลักคุณธรรมจริยธรรมและความรู้ที่เท่าทัน เป็นฐานของการพัฒนาซึ่งจะก่อให้เกิดการเป็นต้นแบบหนองนมวัว ตำบลสุขภาวะที่จะขยายผลไปยังจังหวัดข้างเคียงหรือพื้นที่อื่น ๆ ของประเทศไทยในโอกาสต่อไป

นำมาสู่งานวิจัยเรื่อง “การเสริมสร้างคุณภาพชีวิตวิถีพุทธของผู้สูงวัยในภาคชนบทการเกษตรให้สามารถพึ่งพาตนเอง”  มีวัตถุประสงค์ คือ

1. เพื่อส่งเสริมการเรียนรู้ตลอดชีวิตผ่านกระบวนการจัดการเรียนการสอนของโรงเรียนผู้สูงอายุวิถีพุทธ
2. พัฒนากลไกในการสร้างงาน สร้างอาชีพ และสร้างรายได้ให้กับผู้สูงวัยในภาคชนบท
3. ถอดบทเรียนการเสริมสร้างคุณภาพชีวิตวิถีพุทธของผู้สูงวัยในภาคชนบทการเกษตรให้สามารถพึ่งพาตนเอง

ผลการวิจัยพบว่า

ในกระบวนการส่งเสริมการเรียนรู้ตลอดชีวิตผ่านกระบวนการจัดการเรียนการสอนของโรงเรียนผู้สูงอายุวิถีพุทธ ในตำบลหนองนมวัว อำเภอลาดยาว จังหวัดนครสวรรค์ เน้นการมีส่วนร่วมของผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย เพื่อกำหนดเป้าหมายที่ชัดเจนร่วมกัน ทั้งนี้จากผลของการประชาคมได้สนับสนุนให้มีการนำกิจกรรมในการสร้างงาน สร้างอาชีพ และสร้างรายได้ให้กับผู้สูงวัยในภาคชนบทมาเป็นชั่วโมงเสริมในการจัดการเรียนรู้ของโรงเรียนผู้สูงอายุตำบลหนองนมวัว จากการประชาคมผู้มีส่วนได้ส่วนเสียได้ร่วมกันนำเสนอ และวิเคราะห์ศักยภาพ กำหนดเป้าหมาย คุณค่าร่วมของตำบลโดยใช้เครื่องมือ “โมเดลธุรกิจ Business Model Canvas” ผลการวิเคราะห์ได้กำหนดเป้าหมายการพัฒนา คือ การสนับสนุนโอกาสในการเรียนรู้ตลอดชีวิตของผู้สูงอายุขณะเดียวกันยังเป็นกระบวนการสร้างความรู้ ความเข้าใจ และเสริมสร้างทัศนคติและการรับรู้ร่วมกันของกลุ่มเป้าหมาย (ผู้สูงวัย) และคนในชุมชน ให้เป็นไปในทิศทางเดียวกัน โดยมุ่งเน้นผลประโยชน์ของผู้สูงวัยให้สามารถพึ่งพาตนเอง ซึ่งตัวชี้วัดที่สำคัญของการพึ่งพาตนเอง คือ การไม่เบียดเบียนเงินสำรองที่เก็บไว้ แต่สร้างกิจกรรมให้เกิดรายได้ใหม่

ผลจากการวิเคราะห์เป้าหมายและคุณค่าร่วมของตำบล ส่งผลให้คณะผู้วิจัย และผู้รับผิดชอบโรงเรียนผู้สูงอายุตำบลหนองนมวัว ร่วมกันออกแบบกิจกรรมให้เหมาะสมกับผู้สูงอายุ โดยกิจกรรมที่ได้ร่วมออกแบบขึ้น ได้จัดเสริมกับการจัดการเรียนสอนเดิม แบ่งออกเป็น 10 สัปดาห์เน้นด้านสุขภาวะทางกาย ทางใจ และการเสริมอาชีพ จัดการเรียนสอนทุกวันศุกร์ เดือนละ 1 – 2 ครั้งโดยยึดตามความจำเป็นและเหมาะสมของผู้สูงอายุเป็นสำคัญ ประกอบด้วยกิจกรรม กิจกรรมวันปีใหม่กิจกรรมการอบรมเชือกถักตะกรุดข้อมือ กิจกรรมการอบรมงานใบตองกรวยไหว้พระ กิจกรรมอนุรักษ์ประเพณีสงกรานต์ รดน้ำดำหัว กิจกรรมส่งเสริมอาชีพการทำไข่เค็ม กิจกรรมอบรมให้ความรู้เรื่องโรคสมองเสื่อม และการจัดทำยาพอกเข่า กิจกรรมการยกระดับผลิตภัณฑ์ชุมชนเพื่อสร้างมูลค่าเพิ่มกิจกรรมการสร้างมูลค่าเพิ่มจากผลิตภัณฑ์ชุมชนที่มาจากภูมิปัญญาขนมไทย และกิจกรรมคืนข้อมูลและถอดบทเรียน รวม 10 ครั้ง

ผลของการออกแบบกิจกรรมร่วมกับชุมชนได้กำหนดกิจกรรมเชิงปฏิบัติการ ดังนี้

ทั้งนี้ผลตอบรับ การจัดสรรรายได้ และจัดสรรผลประโยชน์มีการดำเนินการโดยชมรมผู้สูงอายุร่มโพธิ์ ไทรทอง และคณะกรรมการโรงเรียนผู้สูงอายุตำบลหนองนมวัว โดยมีองค์การบริหารส่วนตำบลหนองนมวัว เป็นพี่เลี้ยงในการจัดทำบัญชี และชี้แจงให้แก่ผู้สูงอายุได้รับทราบผลการดำเนินการ ภายหลังจากการขับเคลื่อนการส่งเสริมการเรียนรู้ตลอดชีวิตผ่านกระบวนการจัดการเรียนการสอนของโรงเรียนผู้สูงอายุวิถีพุทธ และการพัฒนากลไกในการสร้างงาน สร้างอาชีพ และสร้างรายได้ให้กับผู้สูงวัยในภาคชนบท คณะผู้วิจัย ผู้สูงอายุ และภาคีเครือข่ายได้ร่วมกันถอดบทเรียนการทำงานการเสริมสร้างคุณภาพชีวิตวิถีพุทธของผู้สูงวัยในภาคชนบทการเกษตรให้สามารถพึ่งพาตนเองพบว่า กลไกในการสร้างงาน สร้างอาชีพ และสร้างรายได้ให้กับผู้สูงวัยในภาคชนบท ในตำบลหนองนมวัว อำเภอลาดยาว จังหวัดนครสวรรค์ มีดังนี้

องค์ความรู้จากงานวิจัย

“การเสริมสร้างคุณภาพชีวิตวิถีพุทธของผู้สูงวัยในภาคชนบทการเกษตรให้สามารถพึ่งพาตนเอง” เป็นการออกแบบแบบย้อนกลับ (Backwards Design) เป็นวิธีการออกแบบ การศึกษาโดยกำหนดเป้าหมายก่อนเลือกวิธีการ ประกอบด้วย 4 กระบวนการ ดังนี้
1. ผลลัพธ์(Outcomes) เป็นกระบวนการนำผลผลิตเมื่อจบโครงการขยายผลไปสู่ผู้ใช้ประโยชน์ (Users) หรือเกิดการใช้ประโยชน์ในวงกว้าง ที่สามารถสร้างการเปลี่ยนแปลง (Changes)  ได้อย่างชัดเจน อาทิ การต่อยอดในเชิงธุรกิจ และสามารถส่งต่อไปถึงมือผู้บริโภค โดยพิจารณา 2 ประเด็น คือ
1.1 ประเด็นผู้ใช้ประโยชน์ (User) คือ ผู้สูงวัยในภาคชนบทการเกษตร (ตำบลหนองนมวัว)
1.2 ประเด็นด้านความเปลี่ยนแปลง (Change) คือ ผู้สูงอายุในตำบลหนองนมวัวได้รับการฝึกอบรมเพื่อเพิ่มทักษะในการสร้างอาชีพเสริมเพื่อเพิ่มรายได้

2. ผลผลิต (Output) เป็นสิ่งที่ผลิตได้จากกระบวนการหรือกิจกรรมของงานวิจัย เมื่อดำเนินงานแล้วเสร็จ (ทันที) ประกอบด้วย 1) การจัดการเรียนการสอนโรงเรียนผู้สูงอายุวิถีพุทธต้นแบบและ 2) กลไกต้นแบบในการสร้างงาน สร้างอาชีพ และสร้างรายได้ให้กับผู้สูงวัย

3. กิจกรรม (What we do) เป็นกิจกรรม การดำเนินงาน หรือวิธีการเพื่อให้บรรลุวัตถุประสงค์ของโครงการ ประกอบด้วย
3.1 ต้นน้ำ เป็นจุดเริ่มต้นในการดำเนินการ จากการสร้างทัศนคติและการรับรู้ร่วมกันของกลุ่มเป้าหมาย (ผู้สูงวัย) และคนในชุมชน รวมถึงกำหนดเป้าหมายร่วมในการจัดการเรียนรู้ผ่านโรงเรียนผู้สูงอายุวิถีพุทธ โดยมีหัวใจสำคัญของการดำเนินการ คือ การร่วมกันทบทวนเป้าหมายการกำหนดบทบาทที่ชัดเจน และการสร้างข้อตกลงร่วมของชุมชน
3.2 กลางน้ำ เป็นกระบวนการเชิงปฏิบัติการเพื่อพัฒนาสินค้า / ยกระดับผลิตภัณฑ์และส่งเสริมกิจกรรมการตลาดบนพื้นฐานความจำเป็นต้องการของผู้สูงอายุ และครอบครัว เพื่อพัฒนากลไกในการสร้างงาน สร้างอาชีพ และสร้างรายได้ให้กับผู้สูงวัยในภาคชนบท โดยมีหัวใจสำคัญของการดำเนินการ คือ การขับเคลื่อน เรียนรู้ร่วมกัน การสังเกต รับฟัง สื่อสาร และการทบทวน ปรับปรุง
3.3 ปลายน้ำ เป็นการสะท้อนผลการขับเคลื่อนกิจกรรมฯ ด้วยการคืนข้อมูลสู่ชุมชนและถอดบทเรียนการทำงาน เกิดการเรียนรู้ร่วมกันนำมาซึ่งการปรับวิธีคิด วิธีการทำงาน โดยมีหัวใจสำคัญของการดำเนินการ คือ การทบทวนผลลัพธ์ การขยายผลอย่างเป็นรูปธรรม และการพัฒนาสู่งานประจำ

4. ปัจจัยนำเข้า (What we Invest) ในขั้นตอนนี้เป็นการวิเคราะห์ทรัพยากรที่ใช้ในโครงการ เป็นองค์ประกอบตั้งต้นในการดำเนินงานวิจัย ประกอบด้วย
4.1 บริบท ประกอบด้วย ตำบลหนองนมวัวเป็นสังคมสูงวัยสมบูรณ์แบบ และมีความเข้มแข็งของทุนทางวัฒนธรรม

4.2 งบประมาณ ที่มีมาจากกองทุนส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม และมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย
4.3 ภาคีเครือข่าย ประกอบด้วย คณะสงฆ์จังหวัดนครสวรรค์วัดหนองกระดูกเนื้อองค์การบริหารส่วนตำบลหนองนมวัว วิทยาลัยอาชีวศึกษานครสวรรค์ สำนักงานพัฒนาชุมชนอำเภอลาดยาว ศูนย์ส่งเสริมการเรียนรู้ระดับอำเภอลาดยาว และมหาวิทยาลัยราชภัฏนครสวรรค์