พระแผงไม้ล้านนา: กระบวนการสร้างสรรค์และอนุรักษ์

การวิจัยเรื่องพระแผงไม้ล้านนา: กระบวนการสร้างสรรค์และอนุรักษ์ ใช้วิธีการวิจัยแบบผสานวิธี (mixed methods research) ประกอบด้วย 1) การวิจัยเชิงเอกสาร (Documentary Research) 2) การวิจัยเชิงคุณภาพ (Qualitative Research) โดยเน้นการลงพื้นที่เก็บข้อมูลวัตถุ (Survey Research) และสัมภาษณ์บุคคล 3) การวิจัยเชิงปฏิบัติการ (Action Research)

มีวัตถุประสงค์

1) เพื่อศึกษาองค์ความรู้เกี่ยวกับพระแผงไม้ล้านนาตามคติพุทธศาสนาตามคติพุทธศาสนา

2) เพื่อสำรวจและวิเคราะห์รูปแบบและสัญญะของพระแผงไม้ล้านนา

3) เพื่อสร้างสรรค์และประเมินพระแผงไม้ล้านนา ผลการวิจัยพบว่า

องค์ความรู้เกี่ยวกับพระแผงไม้ตามคติพุทธศาสนาได้มาจากการศึกษาเอกสาร มีพระไตรปิฎก เป็นต้น ประกอบด้วยองค์ความรู้เกี่ยวกับพระพุทธเจ้าและรูปเปรียบพระพุทธเจ้า โดยพระพุทธเจ้า หมายถึง บุคคลที่บำเพ็ญบารมีอย่างยิ่งยวดจนบรรลุโพธิญาณนำไปสู่นิพพานมีจำนวนมาก แบ่งเป็นพระพุทธเจ้าในอดีตก่อนพระโคตมะ พระพุทธเจ้าในปัจจุบันคือพระโคตมะ และพระพุทธเจ้าในอนาคตที่จะอุบัติภายหลังจากศาสนาของพระโคตมะสิ้นสุดลงใน พ.ศ. 5000 โดยจำนวนพระพุทธเจ้าที่นิยมในคัมภีร์ฝ่ายเถรวาท คือ 25 พระองค์ เรียกวงศ์พระพุทธเจ้า นอกจากนี้ยังพบจำนวน 7 พระองค์ 28 พระองค์ และ 31 พระองค์ สำหรับในคัมภีร์ฝ่ายมหายาน พบการนับจำนวนพระพุทธเจ้า 54 พระองค์ และมากกกว่านี้ ส่วนในยันต์หรือคาถาพบการนับจำนวนพระพุทธเจ้า 5 พระองค์ 10 พระองค์ที่แสดงความสัมพันธ์กับทิศ 16 พระองค์ และพระพุทธเจ้า 28 พระองค์ โดยรูปเปรียบพระพุทธเจ้า ได้แก่ พระพุทธฉาย พระพุทธรูป และพระพิมพ์ ตามคติความเชื่อชาวล้านนา หมายถึง พระพุทธเจ้า ไม่ใช่รูปจำลอง

การวิเคราะห์รูปแบบและสัญญะพระแผงไม้เป็นผลจากการศึกษาพระแผงไม้จำนวน 300 แผงที่สำรวจพบในล้านนา ในจำนวนนี้มีจารึก 60 แผง พระแผงไม้ที่มีอายุเก่าที่สุดเป็นพระแผงไม้วัดพระธาตุลำปางหลวง สร้างใน พ.ศ. 2194 พระแผงไม้ที่ใหม่ที่สุดคือพระแผงไม้วัดปงสนุกเหนือสร้าง พ.ศ. 2566 เลียนแบบพระแผงไม้ของเดิมที่เก็บรักษาไว้ในพิพิธภัณฑ์ของวัด โดยพบรูปแบบแผงไม้ที่เป็นกรอบซุ้มมากที่สุด รองลงมาเป็นรูปซุ้มแบบบรรพ์แถลง และซุ้มทรงวิมาน ส่วนรูปแบบที่พบน้อยที่สุด คือ รูปแบบซุ้มประรำ ซุ้มเรือนแก้ว และซุ้มมณฑป สำหรับสัญญะที่ปรากฏในพระแผงไม้ล้านนาตามการคิดของ Charles Sanders Peirce แบ่งได้เป็น 1) รูปแบบเหมือน (Icon) ของพระพิมพ์ คือ พระพุทธเจ้า 2) รูปแบบเหมือน (Icon) ของแผงไม้ คือ คันธกุฎีอันเป็นที่อยู่ของพระพุทธเจ้า 3) รูปแบบบ่งชี้ (Index) ของการประดับพระพิมพ์จำนวนมากบนพระแผงไม้ หมายถึงพระพุทธเจ้าและ

บารมีที่พระองค์ทรงสั่งสม 4) รูปแบบสัญญะ (Sign, Symbol) ที่เกี่ยวข้องกับวัฒนธรรม ได้แก่ ลวดลายดอกไม้ เครื่องสูง พระเจดีย์จุฬามณี สื่อถึงการบูชาพระพุทธเจ้า ลวดลายปีนักษัตรสื่อถึงการอุทิศบุญ นอกจากนี้ยังปราฏสื่อสัญญะในจารึกบนพระแผงไม้ ได้แก่ ความปรารถนาในการค้ำชูพระพุทธศาสนาให้ยืนยาวถึง 5,000 ปี การบูชา พระศรีอาริยเมตไตรย ความสุข 3 ประการ โดยมีนิพพานเป็นที่สุด การต่อชะตาอายุ และค่านิยมในการเก็บรักษาพระพิมพ์โบราณที่มีคุณค่าและมูลค่า

สำหรับในการสร้างสรรค์งานขึ้นมาใหม่เป็นผลจากการสังเคราะห์องค์ความรู้จากการศึกษาและสำรวจพระแผงไม้ ซึ่งถูกใช้เป็นแรงบันดาลใจในการสร้างสรรค์พระแผงไม้ ผ่านการทำงานร่วมกันของคณะวิจัย นิสิต ช่างในชุมชน โดยการสร้างสรรค์มีจำนวน 10 แผง สำหรับการประเมินผลงานการสร้างสรรค์พระแผงไม้จากผู้ทรงคุณวุฒิทั้ง 3 ท่าน อยู่ในระดับดีมาก